Uygulamalı Davranış (ABA) Analizi
Uygulamalı davranış analizi, sosyal önemi olan davranışları değiştirmeyi amaçlayan, davranışçı psikolojinin öne sürdüğü, davranış temel prensiplerine dayalı süreçleri kullanan bilim dalıdır.
Uygulamalı davranış analizi, her bireyin kendine özgü bir öğrenme biçimi ve öğrenme geçmişi olması nedeniyle her öğretim ya da davranış yönetim tekniğinin bireyde başarı ile sonuçlanmayacağı varsayımı ile geliştirilmiştir. Bu nedenle uygulamalı davranış analizi, bireysel farklılıklar dikkate alır.
- Uygulamalılık: Bir çalışma, birey ya da bireyler için öncelikli öneme sahip davranışları sosyal açıdan anlamlı bir şekilde inceliyorsa uygulamalıdır. Bir başka deyişle, sosyal kabul gören uygun davranışların kazandırılması, uygun olmayan davranışların azaltılması anlamına gelir.
- Davranışsallık: Bireyin değişen ya da değiştirilmesi planlanan davranışının tam olarak gözlenebilir ve ölçülebilir olmasını gerektirir.
Uygulamalı davranış analizini kullanan uygulamacı davranışı gözlenebilir ve ölçülebilir bir biçimde tanımlandığında o davranışı değiştirmekte sorun olmayacaktır.
Örnekler:
*Ayşe çok zeki yerine; Ayşe matematik testinde sorulara %’de 90 doğrulukta yanıt ver
*Osman aksidir yerine; Osman küfür eder.
*Emir hiperaktiftir yerine; Emir İki dakikadan daha fazla bir işe dikkatini veremez ya da üç dakikada bir sırasını terk eder.
- Analitiklik: UDA’ da analitik olmak, çevresel koşulların davranışın gerçekleşmesi ya da gerçekleşmemesinden sorumlu olduğunu bilimsel biçimde ortaya koymaktır. Uygulamacı değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkisini yani işlevsel ilişkinin varlığını aramalıdır. İşlevsel ilişki davranış öncesi koşullar ile davranış arasında ya da davranışı izleyen durumlarla davranış arasında olabilir. İşlevsel bir ilişkinin varlığından söz ediliyorsa, davranışın oluşması veya oluşmaması deneysel koşullar altında gösterilmelidir.
- Teknolojiklik: Sürecin yazılı olarak tanımlanmasını ve yeterince detayı içermesini ve bir başka uygulamacı tarafından yinelenebilir (tekrarlanabilir) olmasını gerektirir.
- Kavramsal sistematiklik: Uygulamacının izlediği süreçler davranışın temel prensiplerinden kaynaklanıyorsa kavramsal sistematiklikten söz edilir. Bir diğer deyişle uygulamalar davranışçı ilke ve tekniklerle ilişkili olmalıdır. Davranışçı ilke ve teknikler izlenerek yürütülen uygulamalar kavramsal bir bütünlük sağlayacaktır.
- Etkililik: Bir çalışma bireyin davranışını yeterli şekilde geliştiriyor ve birey için pratik sonuçlar üretiyorsa etkilidir.
Etkililiği ortaya koymak amacıyla, sosyal geçerlik, verimlilik, tüketici hoşnutluğu, kar-maliyet karşılaştırılması gibi değişkenler incelenir.
- Genellenebilirlik: Davranış değişikliğinin başka durumlar ve başka davranışlar içinde sürdürülebilir olmasıdır. Genellemenin öğretim sırasında kendiliğinden gelişmesi beklenmemeli, genelleme doğrudan amaçlanmalıdır. Özel gereksinimli bireylerle çalışırken bu çok daha önemlidir. Onlarla çalışırken sadece öğretim ortamlarında davranış değişikliği sağlamak değil öğrenilen davranış ya da becerilerin başka durumlar ya da koşullarda da kullanılması sağlamak planlanmalıdır.
- Uygulamalı davranış analizinde basamaklar
Hedef davranış mutlaka “güvenilir” biçimde tanımlanmalı ve ölçülmelidir.
Kullanılacak sürece (uygulamaya) bir başka deyişle bağımsız değişkene karar verilmelidir.
Uygulama (bağımsız değişken) ile hedef davranış (bağımlı değişken) arasında var olan işlevsel ilişki ortaya konmalıdır.
- Hedef Davranışın Tanımlanması ve Ölçülmesi
Davranış analizi davranışı değiştirmek için öğretici ve pratik bir yöntemdir. Birinci basamak, değiştirilmek istenen davranışı dikkatli bir şekilde tanımlamak ve ölçmektir. Davranış dikkatli biçimde ölçülmedikçe ve grafiksel olarak analiz edilmedikçe gelişmeleri görmek olası değildir. Kayıt edilmeyen davranışlar kolayca unutulabilir.
Öğretmen davranışın bir gün içinde kaç kez oluştuğunu hatırlayabilir. Ancak önceki 6 – 7 gün boyunca kaç kez oluştuğunu hatırlamakta güçlük çeker. Bir davranışı değiştirmek için yeni bir program uyguladığınızı düşün elim, uygulama öncesi, uygulama sırasında ve uygulama sonrasında davranışın oluşum sıklığını karşılaştırmaya gereksinmemiz olduğunu biliyoruz. Durumun bir az daha karmaşıklaştıralım bazı davranışlar günden güne çeşitlenebilir. Hatta günün farklı zamanlarında çeşitlenebilir. Bu yüzden davranış analizi süreçlerini kullanan kişi uygulama süresince davranışın uygulama öncesine oranla daha iyi ya da daha kötü durum da olup olmadığını bilmek zorundadır. Bir başka deyişle değiştirilmek istenen davranışla uygulama arasındaki işlevsel ilişkiyi ortaya koymalıdır.
- Hedef davranışı değiştirmek için uygulamaya karar verme
Hedeflenen davranışları değiştirmek için uygulamaya karar vermek davranışların öncesi ve sonrasında yer alan koşulların kayıt edilmesini gerektirir. Uygulamaya karar vermek için davranışın hangi koşullarda gerçekleştiğini ve davranışı izleyen sonuçların neler olduğunu belirlemek gerekir. UDA’ da uygulamalar davranışın çevresel koşullarını değiştirmekle ilişkilidir.
- Uygulama ile hedef davranış arasında var olan işlevsel ilişkiyi ortaya koyma
UDA’ da uygulama ile hedef davranış arasındaki işlevsel ilişki tek-denekle araştırma yöntemleri kullanılarak ortaya konabilir. (Tek denekle araştırma yöntemleri “Eğitim Araştırmaları” isimli derste ayrıntılı şekilde işlenmektedir.)
Sezgin Vuran / Eğitim Notları
